Dante Alighieri: La Divina Commedia

 

Inferno • Canto XXIII

 

 

Taciti, soli, sanza compagnia
n’andavam l’un dinanzi e l’altro dopo,
come frati minor vanno per via.

Vòlt’ era in su la favola d’Isopo
lo mio pensier per la presente rissa,
dov’ el parlò de la rana e del topo;

ché più non si pareggia ‘mo’ e ‘issa’
che l’un con l’altro fa, se ben s’accoppia
principio e fine con la mente fissa.

E come l’un pensier de l’altro scoppia,
così nacque di quello un altro poi,
che la prima paura mi fé doppia.

Io pensava così: ‘Questi per noi
sono scherniti con danno e con beffa
sì fatta, ch’assai credo che lor nòi.

Se l’ira sovra ’l mal voler s’aggueffa,
ei ne verranno dietro più crudeli
che ’l cane a quella lievre ch’elli acceffa’.

Già mi sentia tutti arricciar li peli
de la paura e stava in dietro intento,
quand’ io dissi: «Maestro, se non celi

te e me tostamente, i’ ho pavento
d’i Malebranche. Noi li avem già dietro;
io li ’magino sì, che già li sento».

E quei: «S’i’ fossi di piombato vetro,
l’imagine di fuor tua non trarrei
più tosto a me, che quella dentro ’mpetro.

Pur mo venieno i tuo’ pensier tra ’ miei,
con simile atto e con simile faccia,
sì che d’intrambi un sol consiglio fei.

S’elli è che sì la destra costa giaccia,
che noi possiam ne l’altra bolgia scendere,
noi fuggirem l’imaginata caccia».

Già non compié di tal consiglio rendere,
ch’io li vidi venir con l’ali tese
non molto lungi, per volerne prendere.

Lo duca mio di sùbito mi prese,
come la madre ch’al romore è desta
e vede presso a sé le fiamme accese,

che prende il figlio e fugge e non s’arresta,
avendo più di lui che di sé cura,
tanto che solo una camiscia vesta;

e giù dal collo de la ripa dura
supin si diede a la pendente roccia,
che l’un de’ lati a l’altra bolgia tura.

Non corse mai sì tosto acqua per doccia
a volger ruota di molin terragno,
quand’ ella più verso le pale approccia,

come ’l maestro mio per quel vivagno,
portandosene me sovra ’l suo petto,
come suo figlio, non come compagno.

A pena fuoro i piè suoi giunti al letto
del fondo giù, ch’e’ furon in sul colle
sovresso noi; ma non lì era sospetto:

ché l’alta provedenza che lor volle
porre ministri de la fossa quinta,
poder di partirs’ indi a tutti tolle.

Là giù trovammo una gente dipinta
che giva intorno assai con lenti passi,
piangendo e nel sembiante stanca e vinta.

Elli avean cappe con cappucci bassi
dinanzi a li occhi, fatte de la taglia
che in Clugnì per li monaci fassi.

Di fuor dorate son, sì ch’elli abbaglia;
ma dentro tutte piombo, e gravi tanto,
che Federigo le mettea di paglia.

Oh in etterno faticoso manto!
Noi ci volgemmo ancor pur a man manca
con loro insieme, intenti al tristo pianto;

ma per lo peso quella gente stanca
venìa sì pian, che noi eravam nuovi
di compagnia ad ogne mover d’anca.

Per ch’io al duca mio: «Fa che tu trovi
alcun ch’al fatto o al nome si conosca,
e li occhi, sì andando, intorno movi».

E un che ’ntese la parola tosca,
di retro a noi gridò: «Tenete i piedi,
voi che correte sì per l’aura fosca!

Forse ch’avrai da me quel che tu chiedi».
Onde ’l duca si volse e disse: «Aspetta,
e poi secondo il suo passo procedi».

Ristetti, e vidi due mostrar gran fretta
de l’animo, col viso, d’esser meco;
ma tardavali ’l carco e la via stretta.

Quando fuor giunti, assai con l’occhio bieco
mi rimiraron sanza far parola;
poi si volsero in sé, e dicean seco:

«Costui par vivo a l’atto de la gola;
e s’e’ son morti, per qual privilegio
vanno scoperti de la grave stola?».

Poi disser me: «O Tosco, ch’al collegio
de l’ipocriti tristi se’ venuto,
dir chi tu se’ non avere in dispregio».

E io a loro: «I’ fui nato e cresciuto
sovra ’l bel fiume d’Arno a la gran villa,
e son col corpo ch’i’ ho sempre avuto.

Ma voi chi siete, a cui tanto distilla
quant’ i’ veggio dolor giù per le guance?
e che pena è in voi che sì sfavilla?».

E l’un rispuose a me: «Le cappe rance
son di piombo sì grosse, che li pesi
fan così cigolar le lor bilance.

Frati godenti fummo, e bolognesi;
io Catalano e questi Loderingo
nomati, e da tua terra insieme presi

come suole esser tolto un uom solingo,
per conservar sua pace; e fummo tali,
ch’ancor si pare intorno dal Gardingo».

Io cominciai: «O frati, i vostri mali . . . »;
ma più non dissi, ch’a l’occhio mi corse
un, crucifisso in terra con tre pali.

Quando mi vide, tutto si distorse,
soffiando ne la barba con sospiri;
e ’l frate Catalan, ch’a ciò s’accorse,

mi disse: «Quel confitto che tu miri,
consigliò i Farisei che convenia
porre un uom per lo popolo a’ martìri.

Attraversato è, nudo, ne la via,
come tu vedi, ed è mestier ch’el senta
qualunque passa, come pesa, pria.

E a tal modo il socero si stenta
in questa fossa, e li altri dal concilio
che fu per li Giudei mala sementa».

Allor vid’ io maravigliar Virgilio
sovra colui ch’era disteso in croce
tanto vilmente ne l’etterno essilio.

Poscia drizzò al frate cotal voce:
«Non vi dispiaccia, se vi lece, dirci
s’a la man destra giace alcuna foce

onde noi amendue possiamo uscirci,
sanza costrigner de li angeli neri
che vegnan d’esto fondo a dipartirci».

Rispuose adunque: «Più che tu non speri
s’appressa un sasso che da la gran cerchia
si move e varca tutt’ i vallon feri,

salvo che ’n questo è rotto e nol coperchia;
montar potrete su per la ruina,
che giace in costa e nel fondo soperchia».

Lo duca stette un poco a testa china;
poi disse: «Mal contava la bisogna
colui che i peccator di qua uncina».

E ’l frate: «Io udi’ già dire a Bologna
del diavol vizi assai, tra ’ quali udi’
ch’elli è bugiardo, e padre di menzogna».

Appresso il duca a gran passi sen gì,
turbato un poco d’ira nel sembiante;
ond’ io da li ’ncarcati mi parti’

dietro a le poste de le care piante.

 

DE HEL - ZANG XXIII

(Vertaling Jules Grandgagnage, 2025)

 licentie CC BY-NC-ND 4.0
Zwijgzaam, alleen en zonder geleide gingen wij
de een voorop, de ander achteraan,
zoals de minderbroeders plegen te gaan.

Vanwege de huidige strijd richtte zich
mijn gedachte op de fabel van Aesopus
waarin hij spreekt over de kikker en de muis;

In werkelijkheid lijkt niets meer op zijn fabel,
dan het einde en het begin van de strijd
als ons denken het aan elkaar kan knopen.

En gelijk de ene gedachte uit de andere
ontspringt, zo werd uit deze een andere geboren,
die mijn eerste vrees verdubbelde.

Dit overwoog ik: deze demonen
die wij zo minachten, beledigen wij
zodanig dat het hen moet ergeren.

Als woede op kwade wil wordt geënt,
zullen ze ons genadelozer achtervolgen
dan een hond die een haas wil grijpen."

Ik voelde mijn haren al overeind staan
van angst en keek oplettend achterom
toen 'k zei: Meester, als u zich niet verbergt,

met mij en wel meteen, voor de kwaadklauwen;
ze zitten ons reeds op de hielen; ik stel me
ze zo voor en denk ze al te horen!" 

En hij: "Indien ik van loodglas was, zou ik
jouw buitenbeeld niet vlugger aantrekken
tot mij dan ik je innerlijke beeld ontvang.

Net kwamen jouw gedachten tussen de mijne,
met soortgelijke houding en gezicht,
zodat ik beide tot één raad kon maken.

Als de rechteroever misschien zo afloopt
dat we naar 't volgende dal kunnen afdalen,
ontkomen we aan de ingebeelde achtervolging."

Zijn besluit was nog niet uitgesproken,
of 'k zag ze komen met gespreide vlerken,
niet zo ver, gretig om ons te grijpen.

Mijn Gids nam mij onmiddellijk mee, gelijk
de moeder, die is gewekt door 't brandlawaai
en dicht bij zich de vlammen ziet ontstoken

zodat zij haar zoon opneemt en vlucht, en niet
blijft staan, meer voor hem dan voor zichzelf
bezorgd, en enkel met een hemd gekleed;

Vanaf de top van de harde dam, 
gleed hij ruggelings langs de hellende rots,
die als een muur de ene groeve sluit.

Nooit liep water zoo snel dat 't molenrad drijft
van de op het land gebouwde molen
wanneer het wild de waterschoepen treft

als mijn Meester langs deze helling, die mij 
meedroeg op zijn borst, eerder als
zijn eigen zoon dan als zijn metgezel.

Nauwelijks hadden zijn voeten de bedding der kloof
daar beneden bereikt, of zij kwamen
op de hoogte boven ons: Onbevreesd

was hij, omdat de Hoge Voorzienigheid, die hen
als dienaars aanstelde van de vijfde put,
hen nu verhinderde om verder te gaan.

Daar beneden vonden we een beschilderd volk
dat met trage schreden ronddwaalde,
huilend, er moe en verslagen uitziend.

Ze droegen pijen waarvan de kappen 
de ogen bedekten, gemaakt volgens de snit
zoals de monniken in Keulen dragen.

Vanbuiten zijn zij verguld, verblindend om te zien,
maar vanbinnen zijn zij gans van lood,
zo zwaar dat die van Frederik er stro bij leek.

O, mantel, die hen in eeuwigheid zal drukken!
Weer keerden we ons om, nog steeds naar links
met hen, luisterend naar hun droeve klacht;

maar door 't gewicht ging dat vermoeide volk
zo langzaam, dat telkens wij onze heupen bewogen,
wij nieuw gezelschap naast ons zagen lopen.

Dus sprak ik tot mijn Gids: "Let goed op
of je iemand vindt, bekend bij naam 
of daad, zo gaand terwijl je blik rondgaat

En een, die de Toscaanse taal verstond,
riep van achteren naar ons: "Blijf staan,
Gij, die door de donkere lucht rent!

Misschien krijg je van mij wel wat je vraagt."
Waarop de hertog zich omdraaide en zei:
"Wacht, en ga dan verder in zijn tred."

Ik bleef staan en zag er twee, waarvan
't gezicht de drang verried bij mij te zijn,
maar de last en 't smalle pad weerhield hen.

Toen ze aankwamen, keken ze me
schuins aan zonder te spreken; Toen
keerden zij zich om en zeiden tegen elkaar:

Deze schijnt te leven volgens zijn keel;
En zijn ze dood, door welk voorrecht gaan ze
onbedekt door de zware mantel?"

"Toscaan, die naar het college bent gekomen
van ellendige huichelaars, versmaad niet,
ons te vertellen wie jij bent."

En ik tot hen: "Ik werd geboren en groeide op
In de grote stad aan de mooie rivier de Arno,
en met het lichaam dat ik altijd heb gehad.

Maar wie zijn jullie, in wie zoveel verdriet
naar beneden druppelt langs je wangen?
En welke pijn breekt er als licht naar buiten?

En één hernam: "Deze oranje mantels
zijn zo verzwaard met lood dat hun gewicht
op deze manier onze gewrichten doen kraken.

Wij waren vrolijke monniken en Bolognezers;
Ik Catalano en deze Loderingo
genoemd, en samen door uw land gekozen

zoals 't gebruikelijk is om één man te verkiezen
om de vrede te handhaven, en hoe we 't waren,
blijkt nog steeds uit de regio Gardingo."

Ik begon: O, Broeders, jullie rampen..."
meer zei ik niet, want ik kreeg er een in 't oog
met drie palen gekruisigd op de grond.

Toen hij me zag, verwrong zijn lichaam zich,
blies hij in zijn baard en zuchtte; de broeder
Catalaan die dit opmerkte, zei:

"De gekruisigde die gij daar ziet,
adviseerde de Farizeeën dat het goed was
om één man voor 't ganse volk te martelen.

Kruisvormig en naakt ligt hij op het pad,
zoals gij waarneemt; en van wie voorbijgaat
moet hij eerst voelen hoeveel hij weegt.

En op dezelfde manier worstelt de schoonvader
in deze gracht, en anderen van de raad,
die voor de Joden slecht zaaisel waren."

Daarop zag ik Vergilius zich verwonderen
over hem die aan het kruis was uitgestrekt,
zo verachtelijk in eeuwige ballingschap.

Toen richtte hij deze stem tot de broeder:
Zo het u is vergund en welgevallig is,
vertel ons of er rechts een opening is.

waar wij beiden door kunnen gaan,
zonder zwarte engelen te dwingen
om ons vanuit de diepte te komen bevrijden."

"Dichterbij dan je hoopt", antwoordde hij,
steekt er een klip uit de grote cirkel
die alle wrede valleien overspant,

behalve dat hij hier gebroken is;
maar je zult de puinhoop kunnen beklimmen,
laag aan de kant, maar hoog in de diepte."

De Gids hield even het hoofd gebogen en zei:
"Hij die de zondaars aan de haak slaat,
heeft de zaak voor ons slecht ingeschat."

De broeder: "Veel van de ondeugden van de Duivel
vernam ik in Bologna, en onder hen,
dat hij de vader van de leugen is."

Daar ging mijn Leider met grote stappen verder,
Iets verstoord door woede in zijn blik;
Vandaar vertrok ik van de zwaar bevrachten

in de afdrukken van zijn geliefde voeten.